آیا تا به حال مطلبی در مورد مهارت های زندگی شنیده اید؟ بعضی از افراد با شنیدن اصطلاح مهارت های زندگی ممکن است از خود بپرسند آیا زندگی کردن نیازمند به مهارت های خاصی است؟ اگر چنین است چرا برای زندگی نیاز به مهارت خاصی است؟ اصولاً مهارت های زندگی کدامند؟ بعضی دیگر از مردم ممکن است تصور کنند مهارت های زندگی همان هنرهای لازم برای زندگی است مانند آشپزی، خیاطی و مواردی از این قبیل.
بعضی دیگر ممکن است این گونه تصور کنند که مهارت های زندگی همان مهارت مراقبت از سلامت خود است مانند این که چگونه دندان هایمان را مسواک کنیم، در زندگی تا چه اندازه به ورزش بپردازیم یا برنامه غذایی صحیحی برای خود تهیه کنیم. همان طور که مشاهده می کنید، تعبیرهای مختلفی از مهارت های زندگی به ذهن افراد مختلف متبادر می شود که همه آنها با آن که تا اندازه ای صحیح می باشند ولی تعریف اصلی و دقیقی از مهارت های زندگی نیست.
در این رابطه، بهتر است بدانید که اصطلاح مهارت های زندگی در معانی مختلفی به کار رفته است:
1- مهارت های مراقبت از خود مانند مصرف غذای سالم، مراقبت از دندان ها، انجام برنامه ها و فعالیت های ورزشی و مواردی از این قبیل.
2 – مهارت های مربوط به امرار معاش مانند یافتن کار، تنظیم دخل و خرج زندگی، استفاده از فرصت های مهم زندگی برای کاریابی، پیشرفت یا موفقیت های مالی و مواردی از این قبیل.
3 – هنرهای مهم در زندگی مانند انجام آشپزی، خیاطی، توانایی نظافت و مدیریت منزل و مواردی از این قبیل.
4-مهارت هایی که برای پرداختن به موقعیت های پرخطر زندگی استفاده می شوند مانند توانایی نه گفتن در مقابل فشار جمع به مصرف مواد، توانایی حل مشکلاتی که فرد در زندگی خود با آن روبه رو می شود.
در واقع، آن چه به انسان ها کمک می کند تا بتوانند در مقابله با سختی ها و ناملایمات زندگی، دچار آسیب های روانی واجتماعی نشوند بلکه بتوانند از آرامش و سلامت روان خود محافظت کنند، تعاریف 1تا 3 نیست. اگر چه کلیه مواردی که در این بندها مطرح شده است به انسان ها کمک های فراوانی می کند ولی به طور مستقیم نمی توانند به سلامت روان آنان بیافزایند. بلکه تعریف آخر و نهایی است که تعریف دقیق مهارت های زندگی است. چنین مهارت هایی برای زندگی هر فردی ضروری است و به او کمک می کند تا به هنگام مواجهه با سختی ها وناملایمات زندگی بتواند تصمیم گیری صحیحی کند، برای مشکلات خود راه حل های سالمی بیابد و ... .
در این جا بهتر است دقیقاً با تعریف مهارت های زندگی آشنا شوید: « مهارت های زندگی مهارت هایی که برای افزایش توانایی های روانی واجتماعی به افراد آموزش داده می شود و آنان را قادر می سازد که به طور موثر با مقتضیات و کشمکش های زندگی روبه رو شوند ». هدف از آموزش مهارت های زندگی، افزایش توانایی های روانی اجتماعی و در نهایت پیشگیری از رفتارهای آسیب زننده به بهداشت و سلامت و ارتقای سطح سلامت روان است.
مهارت های زندگی عمدتاً شامل ده مهارت زیر است:
- مهارت تصمیم گیری- انواع مختلفی از تصمیم گیری ها وجود دارد ولی فقط تصمیم گیری عقلانی و منطقی است که به فرد کمک می کند بتواند تصمیم های سالمی برای مشکلات و مسایل زندگی خود بیابد. در این مهارت، اصول تصمیم گیری منطقی به افراد آموخته می شود.
- مهارت حل مسئله – این مهارت به انسان ها کمک می کند تا بتوانند برای مشکلات خود راه حل های متعدد و سالمی بیابند. همچنین، این مهارت کمک می کند تا قبل از آن که فرد راه حل های خود را به اجرا بگذارد، از قبل، پیامد و عواقب آنها را بررسی کند و در نتیجه با اطمینان راه حل های مفید را به عمل در آورد.
- مهارت تفکر نقاد – این مهارت به انسان ها کمک می کند تا حرف ها، پیشنهادها، وسوسه ها، نظر و دیدگاه های مختلفی که در اطراف او وجود دارند را بسنجد، ارزیابی، بررسی و مطالعه کند. سپس، بر اساس ارزیابی و بررسی خود تصمیم بگیرد.
- مهارت تفکر خلاق- این مهارت به انسان ها کمک می کند تا بتوانند برای مشکلات و مسایل خود راه حل های متعدد و متنوعی بیافرینند. در نتیجه، فرد در زندگی خود دچار استیصال، درماندگی و ناچاری نخواهد شد. علاوه بر این، تفکر خلاق به انسان ها کمک می کند تا زندگی خود را بر اساس آن چه می خواهند و مایلند نه آن چه دیگران از آنان می خواهند بیافرینند.
- مهارت همدلی- این مهارت به افراد کمک می کند تا بتوانند خود را جای دیگران گذارده واحساس آنان را درک کنند. در نتیجه، بهتر قادر به فهم دیگران خواهند بود. این مهارت باعث بهبود ارتباط انسان ها با یک دیگر می شود.
- مهارت خود آگاهی- این مهارت، توانایی شناخت خود است. شناخت احساس ها، نیازها، اهداف، آرزوها، نیازها، علایق و ... . این مهارت به انسان ها کمک می کند تا بتوانند هویت خود را به درستی بیابند نه آن که مطیع، پیرو یا دنباله رو دیگران باشند. همچنین انسان ها را از گیجی وسردرگمی نجات می دهد و کمک می کند با خودِ واقعی خود ارتباط بیشتری داشته باشند.
- مهارت برقراری ارتباط- اصول برقراری ارتباط، اهمیت بیان خود و همچنین شنونده فعال بودن، سالم بودن ارتباط انسانی، رعایت حد و حدود در ارتباط ها و... از مواردی است که در این مهارت مورد بررسی قرار می گیرد.
- مهارت ارتباطات بین فردی- هنگامی که انسان ها با یک دیگر ارتباط برقرار می کنند ممکن است اختلاف ها ومشکلاتی نیز بین آنان ایجاد شود. این مهارت به انسان ها کمک می کند تا بتوانند ارتباطات بین فردی صحیحی برقرار کنند و در صورتی که با اختلاف و تعارض روبه رو شدند به درستی با آنها مقابله کنند.
- مهارت مقابله با هیجان ها- هیجان ها، رنگ زندگی انسان هستند و می توانند زندگی را سیاه یا رنگی و شاد کنند. به همین دلیل، شناخت احساس های مثبت و منفی و همچنین نحوه مقابله با آنها از اهمیت بسیار زیادی در زندگی برخوردار است. شناخت و مقابله با احساس های منفی مانند غم و افسردگی، اضطراب، خشم و ... از موضوعاتی است که در این مهارت به آن پرداخته می شود. همچنین، شناخت احساس های مثبت و راه های سالم دست یابی به آنها نیز از دیگر مواردی است که در این بخش به آن پرداخته می شود.
- مهارت مقابله با استرس ها- هر نوع تغییری، یک استرس است. زیرا، باعث به هم خوردن تعادل انسان در زندگی می شود و تا فرد بخواهد تعادل جدیدی در زندگی خود به دست آورد، او را تحت فشار قرار می دهد. هر انسانی در هر مرحله از زندگی خود با استرس روبه رو است. عدم آگاهی از راه های سالم مقابله با استرس ها می تواند باعث مشکلات متعددی جسمی (مانند بیماری و عفونت)، روانی (مانند افسردگی، خشم و آشفتگی) یا اجتماعی (بدرفتاری با دیگران) شود. در این بخش، راه های سالم مقابله با استرس ها به افراد آموخته می شود.
مهارت های ده گانه زندگی دو به دو با یک دیگر ارتباط دارند:
- مهارت تفکر خلاق- تفکر نقاد- این دو مهارت از حوزه تفکر خالص هستند و هر دو در ارتباط تنگاتنک با مهارت حل مسئله و تصمیم گیری می باشند.
- مهارت تصمیم گیری- حل مسئله – این دو مهارت تفکر مبتنی بر مسئله و موضوع هستند و با یک دیگر ارتباط بسیار تنگاتنگی دارند.
- مهارت همدلی- خود آگاهی- این دو مهارت نیز با یک دیگر ارتباط بیشتری دارند. در مهارت خود آگاهی، فرد خود را می شناسد و درک می کند و در مهارت همدلی، فرد دیگری را درک می کند.
- مهارت برقراری ارتباط موثر- مهارت ارتباط بین فردی – این دو، مهارت اجتماعی را شکل می دهند که در آن فرد اصول بهتری را برای ارتباط با انسان های دیگر می آموزد.
- مهارت مقابله با هیجان ها و استرس ها- این دو مهارت نیز مربوط به مقابله اند: با هیجان ها و احساس ها یا با استرس هایی که از بیرون بر فرد تحمیل می شود.
در هر حال، کلیه مهارت های بالا، ارتباط زیادی با یک دیگر دارند.
ضرورت آموزش مهارت های زندگی
حال که با مهارت های زندگی بیشتر آشنا شدید، به سوال ابتدایی می رسیم. آیا زندگی نیاز به مهارت خاصی دارد؟ حقیقت آن است که بلی. زندگی در جوامع پیچیده امروزی نیاز به مهارت های بسیار جدی و اساسی دارد. از آن جایی که بسیاری از جوانان ونوجوانان وقت زیادی برای آموزش و تحصیلات خود اختصاص داده اند. فرصت های کمتری برای تجربه زندگی و آموختن مهارت های زندگی داشته اند. به همین دلیل، این افراد زمانی که با زندگی واقعی روبه رو می شوند یا با مشکلات جدی در زندگی خود روبه رو می شوند قادر به حل صحیح مشکلات و مسایل زندگی واقعی نبوده و دچار مشکلات جدی یا سرخوردگی ها و نارضایتی ها می شوند. به همین دلیل، ضروری است در کنار برنامه های درسی و آموزشی، فرصتی به افراد داده شود تا بتوانند به موضوعات مهمی مانند خود شناسی، نحوه برقراری ارتباط و مواردی از این قبیل بپردازند.
یکی دیگر از دلایل آموزش مهارت های زندگی آن است که، ضعف در چنین مهارت هایی می تواند زمینه ساز آسیب های اجتماعی زیادی شود مانند: اعتیاد، بزهکاری، بی بندو باری، ابتلای به HIV/AIDS ، خودکشی، بیماری های روانی مانند افسردگی و ... . گاهی اوقات نیز ضعف در چنین مهارت هایی باعث مشکلات خفیف تری مانند نارضایتی از زندگی، سرخوردگی، بی هدفی، ابهام در هویت و... . می شود. بنابراین، یکی از بهترین راه ها آن است که چنین مهارت هایی به افراد آموخته شود.
تحقیق های مختلف نشان داده است حتی زمانی که موضوع آسیب های اجتماعی مطرح نیست، آموزش چنین برنامه هایی به انسان ها کمک می کند تا از سطح سلامت روان بالاتری برخوردار باشند، عزت نفس بالاتری کسب کنند، ارتباط بهتری با اطرافیان برقرار کنند، از ارتباطات اجتماعی خود رضایت بهتری داشته باشند و ... .
در خاتمه، مهارت های زندگی کمک می کند تا انسان ها بتوانند بدون آن که به خود، یا دیگری یا جامعه صدمه بزنند بتوانند ارتباط اجتماعی بهتری برقرار کنند، رضایت بیشتری از خود داشته باشند، تصمیم های مسئولانه بیشتری اتخاذ کنند و مشکلات خود را با کفایت بیشتری حل نمایند.
به عبارت دیگر، مهارت های زندگی، به انسان ها فرصت می دهد تا زمینه بهتری برای رشد تواناییهای روانی واجتماعی خود ایجاد کنند.
