از جمله اختلالات اضطرابی شایع در بین کودکان و نوجوانان زیر 18 سال اختلال اضطراب جدایی می باشد که در کودکان شایعتر از نوجوانان است. شروع اختلال ممکن است در ساله های پیش از مدرسه روی دهد و در بچه های 7 یا 8 ساله شایع تر است. اكثر كودكان هنگام جدایی یا دوری از مادر ( مراقبت كنندۀ اصلی ) احساس ناراحتی و اضطراب میكنند. این ناراحتی و اضطراب که در بین سنین 8 ماهگی تا 3 سالگی طبیعی است ( اضطراب جدایی ) نامیده میشود. کودکان با الگوی دلبستگی ایمن پدیده اضطراب جدایی را به راحتی پشت سر می گذارند. دلبستگی به رابطه ای گفته می شود که کودک با مراقب خود برقرار می کند. نوزادان در طی ماه های اول زندگی خود در اثر تعامل با مراقب، الگوهای دلبستگی خود را شکل می دهند که این الگوها بر روابط هیجانی کودک در دوره های بزرگسالی تاثیر می گذارد. به طور کلی اضطراب جدایی اولین اضطرابی است که هر کودکی آن را پشت سر می گذارد. اضطراب جدایی در کودکان در سن هشت تا دوازده ماهگی شروع و تا پانزده تا هجده ماهگی به اوج خود می رسد ومعمولا در سه سالگی از بین می رود.
نشانه های این اختلال چیست؟
ملاكهاي تشخيصي اختلال اضطراب جدايي طبق چهارمين ويراست راهنماي تشخيصي و آماري اختلالات رواني (DSM-IV)
الف) اضطراب مفرط و از نظر رشدي نا متناسب در مورد جدايي از خانه يا كساني كه كودك نسبت به آنها دلبستگي دارد، كه فرد باید حداقل سه تا يا بيشتر از خصوصيات زير دارا باشد:
- ناراحتي مفرط تكرار شونده وقتي جدايي از خانه يا فرد مورد دلبستگي روي مي دهد يا انتظار آن مي رود.
- دلواپسي مفرط در مورد از دست دادن يا صدمه احتمالي براي افراد مورد دلبستگي.
- دلواپسي مستمر و مفرط در مورد واقعه اي مصيبت بار كه موجب جدايي از منبع دلبستگي شود ( مثلا دزديده شدن يا گم شدن ).
- دو دلي يا امتناع مستمر از رفتن به مدرسه به دليل ترس از جدايي.
- ترس يا ترديد مستمر و مفرط نسبت به تنها ماندن در خانه بدون منبع دلبستگي يا افراد بالغ مهم در خانه يا موقعيت هاي ديگر.
- امتناع يا دو دلي مستمردر به خواب رفتن، مگر اينكه نزديك منبع وابستگي مهم باشد.
- كابوس های تكرار شونده با محتوي جدائي.
- شكايات مكرر از علائم جسمي ( مثل سردرد، دل درد، تهوع ) به هنگام وقوع يا انتظار جدايي از منبع مهم دلبستگي.
ب) طول مدت اختلال حداقل چهار هفته باشد.
ج) شروع اختلال قبل از 18 سالگي باشد.
د) اختلال موجب ناراحتي قابل توجه باليني يا تخريب عملكرد در زمينه اجتماعي، تحصيلي يا (شغلي) و يا ساير زمينه هاي مهم زندگی فرد مي گردد.
ه) اختلال منحصرا در جريان اختلال نافذ مربوط به رشد، اسكيزوفرني يا ساير اختلالات پسيكوتيك روي نداده، و در بزرگسالان و نوجوانان قابل توضيح بهتر با اختلال هراس همراه با گذر هراسي نيست.
علت این اختلال در کودکان چیست؟
- کودکانی که دارای الگوی دلبستگی ناایمن و غیر سالم هستند. برای مثال کودکانی که از سبک دلبستگی آشفته برخوردارند (یعنی کودکانی که دچار یک فقدان و یا حادثه ی آسیب زا شده اند و یا نسبت به مادر خود احساس دوگانه ای دارند)، به اختلال اضطراب جدایی مبتلا می شوند.
- اکثر کودکانی که دچار اختلال اضطراب جدایی هستند بیشتر به خانواده های به هم وابسته تعلق دارند. هر گاه این افراد از خانواده یا مظاهر اصلی دلبستگی جدا شوند ممکن است به طور مکرر کناره گیری اجتماعی، بی احساسی، غمگینی و یا اشکال در تمرکز بر کار و بازی داشته باشند .
- کودکان ممکن است از طريق مشاهده الگوهاي رفتاري و واكنش هاي والدين در مقابل خطرات قابل انتظار و مبالغه در آنها مضطرب شدن را الگو سازی کنند.
- درخانواده هايي که مراقبت كننده افراطي هستند و كودكان نيز لوس بار آمده يا آماج توجه مفرط والدين هستند ( به خصوص خانواده های تک والدی )، احتمال ابتلا کودکان به اختلال اضطرب جدایی بیشتر است.
- استرس هاي بروني زندگي و مشکلات خانوادگی مانند طلاق، مرگ يكي از بستگان، بيماري كودك، تغيير در محيط كودك يا انتقال به محله يا مدرسه اي تازه، معمولا با پيدايش اين اختلال همزمان است و در يك كودك آسيب پذير تغييرات احتمالا اضطراب را بيشتر مي كنند.
- اختلال اضطراب جدایی زمینه ژنتیکی دارد، به این صورت که ميل به كناره گيري از موقعيت هاي نا آشنا، و اضطراب جدايي احتمالا به صورت ژنتیکی از والدین به کودکان منتقل می شود.
- کیفیت روابط والد وکودک تاثیر گذار است به این صورت که مادران مبتلا به اختلالات اضطرابی که به نظر می رسد وابستگی محکمی با کودکان خود ندارند معمولا کودکانی با میزان بالاتر اختلالات اضطرابی دارند.
- کودکانی که والدینی مضطراب و افسرده دارند در خطر بالاتر ابتلا به این اختلال قرار دارند.
نمونه های اختلال اضطراب جدایی در زندگی
ترس از مدرسه
به طور کلی یکی از نشانه های کودکان دارای اختلال اضطراب جدایی، ترس از جدایی از اطراف مورد دلبستگی خود است. این ترس می تواند به صورت ترس از جدا خوابیدن از والدین، ترس از رفتن به مهد کودک یا مدرسه خود رانشان دهد. البته آنچه حائز اهمیت است این نکته است که موارد فوق ممکن است به علل دیگر نیز به وجود آمده باشند. ترس، در میان همه کودکان کم و بیش و به صورت‌های مختلف به چشم می‌خورد و البته عامل تربیت در خانه و مدرسه بسیار مؤثر است.
ترس از مدرسه، عبارتی است رایج ولی اشتباه؛ زیرا غالبا کودک از مدرسه ترس ندارد بلکه به عللی از رفتن به مدرسه امتناع می کند. در این حالت، کودک از رفتن به مدرسه امتناع می‌کند و در منزل می‌ماند و اصرار و پافشاری والدین سبب پیدایش علائم عدم تعادل روانی و اختلالات جسمانی میشود. اختلالات جسمانی به صورت دل‌درد، استفراغ، سردرد و سرگیجه و ضعف ظاهر میشود و غالبا ادامه می‌یابد تا زمانی که والدین به وی اجازه ماندن در خانه را بدهند. نکته حائز اهمیت از لحاظ تشخیص، از بین رفتن علایم در زمان ماندن کودک در خانه و روزهای تعطیل است. علت این نوع ترس، ممکن است ناشی از عدم تطابق کودک با محیط مدرسه، آموزگار و یا همسالان، اشکالات جسمی مانند ضعف بینایی و شنوایی و در نتیجه ناراحتی وی در معاشرت با دیگران، افسردگی، ترس از همکلاسی ها و معلمان ، قوانین ومقررات مدرسه، اختلال سلوک و مهم تر از همه احساس عدم امنیت به دلیل جدایی از والدین به خصوص مادر باشد.
البته اعتقاد براین است که این ترس اکثرا در روز های اول مدرسه اتفاق می افتد و در اکثر موارد پس از چند روز ازبین می رود. اما اگر علائم ادامه پیدا کرد مراجعه به روان شناس متخصص ضرورت پیدا می کند.
ترس از جدا خوابیدن از والدین:
علت ترس از جدا خوابیدن از والدین می تواند ناشی از استرس های خانه یا مدرسه مانند طلاق یا مرگ در خانواده، بیکار شدن یکی از والدین، اسباب کشی به خانه ی جدید، تغییر پرستار یا مربی یا معلم کودک، خشونت و آزار جسمی یا فیزیکی باشد. اما عقیده براین است که مهم ترین علت ترس از جدا خوابیدن از والدین، اضطراب جدایی در کودکان است.
در اختلال اضطراب جدایی که در كودكان نوپا و پيش دبستاني بيشتر ديده مي شود كودكان مشكلات فراوانی را در خوابیدن نشان میدهند. کودکانی که از اختلال اضطراب جدایی رنج می برند معمولا حاضر نیستند شب را در اتاق و رختخواب خودشان بگذرانند. آنها گاه با فریاد و اعتراض، گاه با خواهش و التماس و چانه زدن، می خواهند با والدین بخوابند .حتی اگر والدین با هزاران ترفند آنها را در اتاق خودشان بخوابانند، نیمه‌شب، آهسته به اتاق خواب والدین پناه می‌برند. همچنین ممکن است شب‌ها دچار رویا و کابوس‌هایی وحشتناک با محتوای جدایی گردند یا بدخواب گشته و خواب منقطعی داشته باشند و پس از هربار بیدار شدن حضور والدین را چک کنند.
به عبارت دیگر اضطراب های كودكان در این اختلال بیشتر از این ناشی میشود كه آنها ترس شدیدی نسبت به مرگ، گم شدن، ترك كردن و از دست دادن مادر خود دارند و خواب هایی می بینند كه ممكن است مربوط به یك غول، گرگ، دزد و ... باشد كه سراغ آنها آمده و میخواهد به نوعی آنها و مادرشان را از یكدیگر جدا كنند.
درمان این اختلال به چه صورت است؟
درمان اختلال اضطراب جدایی یک درمان چند وجهی شامل رواندرمانی فردی, درمان شناختی- رفتاری، رفتار درمانی، آموزش خانواده, خانواده درمانی, و دارو درمانی است. نکته حائز اهمیت در فرآیند تشخیص و درمان اختلال آن است که ابتدا به یک روان شناس متخصص کودک مراجعه کرده و در صورت تشخیص روان شناس به درمان دارویی به روان پزشک مراجعه شود، زیرا ممکن است برای کاهش اضطراب شدید کودک نیاز به مداخله دارویی وجود داشته باشد. والدین در فرآیند درمان بسیار حائز اهمیت است به این ترتیب که والدین باید تمام مراحل درمان را با حوصله و شکیبایی ادامه دهند و درمان را نیمه کاره رها نکنند تا کودکشان هر چه زود تر درمان شود.
رویکردهای روان درمانی خصوصا درمان شناختی –رفتاری در حال حاضر به عنوان درمان خط اول این اختلال محسوب می شود. اما در شرایطی که رویکردهای روان درمانی مؤثر نباشند و یا نشانه های کودک چنان شدید باشد که نتواند در جلسات روان درمانی شرکت کند، دارو درمانی گزینه ی مناسبی است. هنگامی که داروهای مهارکننده ی اختصاصی بازجذب سرتونین مانند ( فلئوکستین، فلووکسامین )، مؤثر نبودند و یا بیمار نتوانست عوارض جانبی داروها را تحمل کند، می توان از داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای، ( SSRI) ، بنزودیازپین ها ،والیوم وحتی باسپیرون استفاده کرد.
