یکی از بیماری های مهمی که در پیشگیری از آسیب های اجتماعی و رشد و پرورش فرزندان باید به آن توجه جدی کرد، اختلال نقص توجه/ بیش فعالی یا ADHD است. در صورتی که این بیماری به موقع تشخیص داده نشود و درمان مناسب انجام نشود، اثرات شدیدی بر زندگی بیمار و خانواده وی خواهد گذاشت و زمینه را برای بیماری های جدی دیگری از جمله اختلال نافرمانی مقابله ای و اختلال سلوک ایجاد خواهد کرد که هر دو بیماری که ذکر شد، بنوبه خود، زمینه را برای ابتلای به رفتارهای بزهکارانه، جرم وجنایت و.... آماده می کنند. علاوه بر این که بر زندگی تحصیلی، ارتباط اجتماعی و رفاه کودکان و نوجوانان مبتلا نیز تاثیرمنفی دیرپایی خواهند گذاشت. همان طور که مشاهده می کنید، اثرات این بیماری بسیار سنگین و شدید است. پس، ضرورت تشخیص به موقع و درمان اساسی آنها مطرح می شود.
در این بیماری، کودک یا نوجوان در نگهداشتن توجه خود به محرک های مهم مشکل دارد یعنی نمی تواند توجه خود را به محرک های مناسب و ضروری معطوف کند. زمانی که بیمار اشکال جدی در توجه خود دارد، نمی تواند تکالیف خود را به درستی انجام دهد، به نظر می رسد پشتکار لازم را ندارد، تمرکزش را نمی تواند روی موضوعات مهم نگه دارد و نامنظم است. ممکن است بیمار دچار بیش فعالی باشد یعنی حرکات و فعالیت های بیش از حدی دارد که او را از فعالیت های اساسی و مهم زندگی خود محروم کند. در چنین وضعیتی بیمار مرتب تکان میخورد، پرحرف است، نمی تواند یک جا بنشیند، بی قرار است و خرابکاری می کند. در بعضی موارد کودک یا نوجوان یا بزرگسال، دچار تکانشگری است. منظور از تکانشگری، رفتارهای عجولانه است که به صورت لحظه ای و بدون دوراندیشی انجام می شوند و معمولاً باعث دردسر یا مشکلات و لطمه به فرد می شوند. ممکن است بیمار هر دو حالت را داشته باشد یعنی هم بیش فعالی/تکانشگری و هم نقص توجه را همزمان داشته باشد. به این ترتیب می توان گفت که سه شکل از این بیماری وجود دارد یعنی بیماری ADHD به سه صورت ممکن است دیده شود:
- نقص توجه،
- بیش فعالی/ تکانشگری
- نوع مرکب: نقص توجه و بیش فعالی/تکانشگری.
برای این که بهتر با این بیماری آشنا شوید، در این جا علایم این بیماری به تفکیک نقص توجه و بیش فعالی/ تکانشگری معرفی می شوند:
نقص توجه:
در صورتی می توان گفت که فرد مشکل نقص توجه دارد که از میان علایم زیر 6 مورد را به مدت 6 ماه داشته باشد و این علایم اثرمنفی بر زندگی تحصیلی، اجتماعی یا شغلی فرد گذاشته باشد. برای نوجوانان بزرگ تر یعنی 17 سال یا بالاتر 5 نشانه کافی است:
- نمی تواند به جزئیات توجه دقیق داشته باشد یا درتکالیف درسی و کار اشتباهاتی ناشی از بی دقتی انجام می دهد،
- اغلب در نگهداشتن توجه به تکالیف یا انجام بازی ها مشکل دارد،
- معمولاً وقتی مستقیما با او صحبت می شود به نظر میرسد که گوش نمی دهد،
- اغلب نمی تواند دستورالعمل ها را دنبال کند ونمی تواند تکالیف درسی یا کارهای عادی روزمره را کامل کند یعنی تکالیف را شروع می کند ولی به سرعت، تمرکز خود را از دست می دهد و به راحتی از موضوع منحرف می شود،
- در مرتب کردن تکالیف یا فعالیت ها مشکل دارد مثلا نمی تواند تکالیف متوالی (یا پشت سر هم) را به درستی انجام دهد، یاوسایل خود را منطم نگه دارد، کارهایش نامرتب و آشفته است، مدیریت زمان درستی ندارد،
- از انجام تکالیفی که به تلاش ذهنی مداوم نیاز دارند، اجتناب می کند، از آنها بیزار است و تمایلی به انجام آنها ندارد مثلا در مورد تکالیف درسی،
- اغلب لوازم و وسایلش را گم می کند مثل لوازم التحریر، وسایل مدرسه، کیف، کلید، دفترچه، عینک و...،
- محرک های نامربوط به آسانی حواسش را پرت می کنند،
- اغلب، فعالیت های روزانه یا روزمره را فراموش می کند.
علایم بیش فعالی/ تکانشگری
چنان چه شش مورد از علایم زیر را به مدت حداقل 6 ماه داشته باشد طوری که با سن رشدی وی هماهنگ نباشد و بر فعالیت های اجتماعی و تحصیلی وی تاثیر منفی بگذارند. برای نوجوانان بزرگ تر یعنی 17 سال یا بالاتر 5 نشانه کافی است:
- اغلب اوقات دست ها و پاهای فرد تکان می خورد و در صندلی خود وول می خورد،
- در موقعیت هایی که نشسته و از او انتظار می رود که از صندلی بلند نشود، صندلی خود را ترک می کند مثلا هنگامی که سرکلاس است
- درموقعیت های نامناسب، می دود یا ازچیزها بالا می رود. برای نوجوانان یا افراد بزرگتر ممکن است احساس بی قراری کنند،
- اغلب نمی تواند ساکت بازی کند یا ساکت به فعالیت های اوقات فراغت خود بپردازد،
- اغلب در حال جنب وجوش است وطوری رفتارمی کند که انگار «موتوری اورا به حرکت در می آورد» ونمی تواند آرام باشد یا از آرام بودن ناراحت است مثلا زمانی که در رستوران است ممکن است دیگران احساس کنند که اوبی قرار است،
- اغلب پرحرف است،
- اغلب قبل از این که سوال کامل شود، جواب را می پراند یعنی نمی تواند منتظر کامل شدن سوال شود یا در صف نمی تواند بایستد تا نوبتش شود،
- اغلب منتظر ماندن برایش سخت است،
- اغلب مزاحم دیگران می شود مثلا وسط صحبت یا بازی یافعالیت ها و کارهای دیگران می پرد، بدون اجازه از وسایل دیگران استفاده می کند ومانند آن.
- مهم است که علایم بالا قبل از 12سالگی وجود داشته باشند،
- شکایت هایی که از کودک یا نوجوان می شود نباید محدود به یک موقعیت باشد مثلا فقط والدین از رفتارهای وی شکایت داشته باشند یا فقط مدرسه. بلکه حداقل از دو موقعیت باید از رفتارهای وی شکایت شده باشد مثلا هم خانواده و هم مدرسه معتقداند که رفتارهای وی مشکل دارد یا هم مدرسه (مانند معلمان و ناظمان مدرسه) و دوستان و همسالان از رفتارهای بیمار شکایت داشته باشند،
- مشخص باشد که علایم ونشانه های بیماری بر زندگی تحصیلی، اجتماعی و یا شغلی بیمار تداخل داشته و به آنها صدمه زده اند.
معمولاً، ADHD در 5% کودکان دیده می شود. این اختلال در بزرگسالان نیز وجود دارد و در حدود 5/2% بزرگسالان نیز به این بیماری مبتلا هستند. در کل این بیماری در پسران شایع تر از دختران است یعنی تقریباً دو برابر است. در دخترها بیشتر امکان دارد که نوع نقص توجه بدون بیش فعالی/ تکانشگری این بیماری دیده شود.
پیامدهای این بیماری بسیارجدی و سنگین است از جمله:
- کاهش عملکرد و پیشرفت تحصیلی،
- ضعف در ارتباط اجتماعی با دوستان و همسالان،
- طرد از سوی همسالان،
- طرد از سوی فامیل واقوام،
- تنبیه نامناسب یا شدید از سوی والدین،
- احتمال کودک آزاری،
- اخراج از مدرسه،
- عدم تکمیل تحصیلات و در نتیجه آینده شغلی ضعیف،
- ابتلا به بیماری های جدی در آینده از جمله اختلال سلوک،
- مشکلات جدی در دوران بزرگسالی از جمله تصادفات رانندگی، مصرف مواد، رفتارهای بزهکارانه ومانند آن.
- اختلال نافرمانی مقابله ای واختلال سلوک (اختلال رفتارهای اخلال گر) در بیماران مبتلا به ADHD شایع است. به همین دلیل، ضروری است که این بیماری سریع تشخیص داده شود و به دقت درمان شود.
اختلالات رفتارهای اخلال گر
این اختلالات، اثر شدیدی بر زندگی کودک و نوجوان دارند واگر به موقع تشخیص داده نشوند، مسیر زندگی آنان را به طور کامل تغییر می دهند. تاثیر رفتار و برخورد والدین بر این بیماری ها بسیار زیاد است واگر والدین و نوجوانان مبتلا به این اختلال به درستی از امکانات درمانی استفاده کنند، نه تنها بیماری درمان می شود بلکه از شدت گرفتن آن و اثرات مخرب آنها بر زندگی نوجوانان نیز به درجات زیاد کاسته می شود. عدم توجه به این دو بیماری، با بزهکاری، جرم وجنایت، فرار از منزل، مصرف مواد و سایر آسیب های اجتماعی همراه خواهد بود . در این قسمت، دو اختلال معرفی می شوند: اختلال نافرمانی مقابله ای و اختلال سلوک.
اختلال نافرمانی مقابله ای
در اختلال نافرمانی مقابله ای، لجبازی، نافرمانی، جرّ و بحث و عصبانیت و کینه جویی مشکل اصلی است. ممکن است چنین رفتارهایی فقط محدود به خانه وخانواده باشد یا در سایرموارد نیزبروز داده شوند. علایم اصلی این اختلال عبارت اند از:
- عصبانیت مفرط و زود از کوره در رفتن،
- جرّوبحث و نافرمانی،
- کینه جویی.
-
چنان چه کودک یا نوجوان از میان علایم زیر، 4 مورد را در طی 6 ماه داشته باشد ضروری است که به روان شناس و روان پزشک مراجعه کند. این علایم عبارت اند از:
عصبانیت مفرط و زود از کوره در رفتن
- اغلب زود ازکوره درمی رود،
- اغلب زودرنج است و زود ناراحت می شود،
- اغلب خشمگین ودلخور است،
جرّوبحث و نافرمانی
- اغلب با بزرگترها، یا کودکان و نوجوانان یا سایر بزرگسالان جرّو بحث می کند،
- اغلب با جدیت ازاطاعت کردن درخواست های والدین یا سایر بزرگترها سرپیچی می کند،
- اغلب به طورعمد دیگران را آزرده می کند،
- اغلب برای اشتباهات خودش، دیگران را سرزنش می کند.
کینه جویی
- حداقل درطی 6 ماه گذشته دوبارکینه توزی کرده است.
-
علایم بالا، باعث ناراحتی افراد مهم زندگی کودک یا نوجوان می شود و یا اثرات منفی بر زندگی تحصیلی واجتماعی بیمار می گذارد.
در بعضی موارد علایم و نشانه های بیماری فقط محدود به خانه و خانواده است یافقط درمدرسه یا با دوستان و همسالان خود را نشان می دهد. در بعضی موارد ممکن است در دویا سه موقعیت خود را نشان دهد مثلاً نوجوان هم درخانه با والدین خود چنین رفتارهایی را نشان می دهد هم در مدرسه با دوستان و همسالان یا معلمان.
شیوع این بیماری متفاوت است و از 1 تا 11% جامعه را در برمی گیرد. میانگین شیوع این بیماری را حدود 3%برآورد کرده اند. میزان این اختلال بسته به سن وجنسیت متفاوت است. قبل از بلوغ این بیماری قدری در پسرها بیشتر است ولی پس از بلوغ در دخترها شایع تر است. معمولاً در خانواده هایی که شیوه فرزندپروری آنها خشن یا سهل انگار اند، شیوع این بیماری افزایش می یابد. بیشترین بیماری که با این اختلال همراه است، بیماری ADHD واختلال سلوک است. نکته مهم آن است که اگر به موقع این بیماری تشخیص داده نشود ودرمان نشود، احتمال ابتلای به اختلال سلوک، رفتارهای بزهکارانه، مصرف مواد وهمچنین اختلالات اضطرابی و افسردگی افزایش می یابد.اختلال سلوک
اختلال سلوک الگوی رفتاری تکرار شونده و پایداری است که در آن حقوق پایه دیگران، قواعد مهم اجتماعی اخلاقی و یا قوانین زیر پا گذاشته می شوند. به عبارت دیگر، مشکلات افراد مبتلا به اختلال سلوک به گونه ای است که هنجارهای اجتماعی اصلی یا حقوق دیگران زیر پا گذاشته می شوند. افراد مبتلا به اختلال سلوک ممکن است در چهار زمینهی زیر رفتار هایی بروز دهند:
- پرخاشگری با افراد وحیوانات،
- تخریب اموال،
- دزدی یا فریب کاری و
- تخلفات جدی از مقررات.
-
اگر در طی یک سال، سه مورد از رفتارهای زیر یا در طی شش ماه یکی از رفتارها مشاهده شود، احتمال دارد که کودک یا نوجوان مبتلا به اختلال سلوک باشد و باید در این زمینه به روان پزشک و روان شناس مراجعه کنند. علایم اختلال سلوک عبارت اند از:
پرخاشگری با افراد وحیوانات
- زور گویی و قلدری، تهدید وارعاب دیگران؛
- شروع کردن دعواهای فیزیکی،
- استفاده از سلاحی که می تواند باعث آسیب جدی جسمی به دیگران شود مانند چماق، آجر، بطری شکسته، چاقو یا تفنگ،
- بی رحمی جسمی نسبت به انسان ها،
- بی رحمی جسمی نسبت به حیوان ها،
- در حضور قربانی اقدام به دزدی مانند کیف زنی، جیب بری، سرقت مسلحانه،میکند
- وادار کردن شخصی به رابطه جنسی،
تخریب اموال:
- اقدام عمدی به آتش افروزی به قصد صدمه و آسیب جدی،
- تخریب عمدی اموال دیگران (به جز اقدام به آتش افروزی)،
دزدی یا فریب کاری:
- به زور وارد خانه یا ساختمان کسی شدن،
- اغلب دروغ می گوید برای به دست آوردن کالا یا کمک یا به وسیله دروغ از تعهدات خود اجتناب می کند (فریب دادن).
- زمانی که قربانی حضور ندارد اموال دارای ارزش را می دزد (مثل دزدی از فروشگاه، جعل اسناد ومانند آن).
تخلفات جدی از مقررات:
- با وجود ممنوعیت والدین، شب هنگام بیرون می ماند که باید قبل از 13 سالگی شروع شده باشد.
- در حالی که درخانه والدین یامراقبان اصلی خود زندگی می کند، در طول شب حداقل دو بار از خانه فرارکرده یا یک بار فرار طولانی مدت داشته،
- اغلب از مدرسه فرارمی کند که باید قبل از 13 سالگی شروع شده باشد.
اخیرا مشخص شده است که بین بی رحمی نسبت به حیوانات با پرخاشگری با انسان ها در آینده رابطه وجود دارد. بی رحمی نسبت به حیوانات (غرق کردن، زدن، ترساندن، و سوزاندن) با پرخاشگری به انسان ها همراه است. نتایج نشان داده است که از هر 5 زندانی 4 نفر گزارش دادند که حیوانات را زدهاند. از هر 3 زندانی یک نفر اقدام به پرت کردن و زدن حیوانات کرده است و از هر 5 نفر یک نفر به سکس با حیوانات مبادرت ورزیده است. افرادی که مبتلا به اختلال سلوک یا اختلال نافرمانی مقابلهای هستند، ممکن است که بعداً مبتلا به اختلال شخصیت ضد اجتماعی شوند یا رفتار های بزهکاری، جرم، پرخاشگری و خشونت نشان دهند.
این بیماری با بسیاری از اختلال های دیگر از جمله اختلال نقص توجه/بیش فعالی، افسردگی و اختلال یادگیری همراه است. علاوه بر آن با چندین عامل روانی-اجتماعی نظیر سطح پایین اجتماعی-اقتصادی، روش تربیتی خشن و تنبیهی، اختلافات خانوادگی، فقدان نظارت مناسب والدین، و فقدان کفایت اجتماعی ارتباط دارد.
شیوع اختلال سلوک متفاوت است و از بین 2 تا 10% جامعه عنوان شده است. این بیماری در دوران نوجوانی افزایش می یابد و درمردان بالاتر از زنان است. با توجه به آن چه گفته شد، مهم است که کودکان و نوجوانان مبتلا به این اختلال سریع شناسایی وتشخیص داده شوند و تحت درمان های مناسب قراربگیرند. اهمیت تشخیص زودهنگام این بیماری بسیار زیاد است. زیرا، اگر به این بیماری و درمان آن توجه جدی نشود، همان طورکه قبلاً گفته شد، احتمال رفتارهای بزهکاری، جرم وجنایت زیاد خواهد بود.
اختلال یادگیری خاص
اختلالات یادگیری یا اختلال یادگیری خاص، بیماری است که منشاء زیستی دارد و عوامل مختلف بر توانایی مغز در درک یا پردازش درست ودقیق اطلاعات کلامی یا غیرکلامی تاثیرمی گذارد. ویژگی های اصلی این اختلال، مشکلات خاص و مداومی است که در یادگیری مهارت های تحصیلی وجود دارد. این مشکل، خود را در ابتدای سال های تحصیلات رسمی نشان می دهد یعنی زمانی که کودکان شروع می کنند به آموختن خواندن ونوشتن. مهارت های تحصیلی اساسی عبارت اند از:
- خواندن روان تک کلمه ها،
- فهم مطالب خوانده شده،
- بیان از طریق نوشتن،
- هجی کردن،
- محاسبه وریاضی،
- استدلال ریاضی یعنی حل کردن مسایل ریاضی.
- خواندن بی دقت یا آهسته یا پرزحمت کلمات مانند خواندن کلمات تکی، باصدای بلند به صورت نادرست یاآهسته و با تردید، یا کودک کلمات را حدس می زند یا معنی کلمات را نمی فهمد،
- مشکل در فهم آن چه خوانده شده، مثلا ممکن است متن را درست بخواند ولی معنی عمیق آن چه خوانده را نفهمد،
- مشکل در هجی کردن کلمات مثلا حروف صدا دار یا بی صدا را حذف یا اضافه کند،
- مشکل در نوشتن دارد مانندخطاهای متعدد دستوری ومانند آن،
- با اعداد مشکل دارد مانند معنی اعداد یا محاسبه آنها را نمی فهمد،
- در استدلال ریاضی مشکل دارد مثلا نمی تواند به درستی مسایل را حل کند.
- ضعف در مهارت های اساسی یادگیری به میزان مشخص و قابل توجهی ضعیف تر از سن کودک است ومشکلات جدی در کار یا تحصیل یا زندگی بیمار ایجاد کرده است.
- بیمار مشکل عقب ماندگی، بینایی یا شنوایی و مانند آن ندارد.
- شروع بیماری همزمان با شروع مهارت های اساسی یادگیری است و قبل از آن دیده نمی شود. این دوره همزمان است با شروع دوره دبستان ومعمولا در پایه های اول دبستان بیشتر دیده می شود.
- این مشکلات مداوم اند نه گذرا.
-
با توجه به انواع مهارت های تحصیلی اساسی، انواع اختلالات یادگیری وجود دارد:
خوانش پریشی یا اختلال خواندن
گاهی اوقات به جای اختلال در خواندن، از کلمه خوانش پریشی استفاده می شود. مشکلاتی که این کودکان دارند عمدتاً در زمینه خواندن مطالب است از جمله:
- دقت در کلمه خوانی،
- روانی در خواندن،
- درک و فهم آن چه خوانده شده است.
اختلال در بیان نوشتاری:
- در این نوع از اختلال یادگیری، دانش آموز در نوشتن مشکل دارد از جمله:
- هجی کردن،
- اشکال در رعایت نکات دستوری یاگرامری،
- نظم و ترتیب درنوشتن مطالب.
اختلال در ریاضیات
گاهی به جای کلمه اختلال در ریاضی ازکلمه ریاضی پریشی هم استفاده می شود. این کودکان در اعداد و محاسبات مشکل دارند. چنانچه کودک در شناسایی شکل ونوشتن اعداد یا خواندن اعداد مشکل داشته باشد شامل این اختلال نمی شود.
گاهی ممکن است کودک بیش از یک مورد از اختلال یادگیری راداشته باشد. مهم است که بدانید این اختلالات بسیار شایع اند و حدود 5 تا 15% کوکان دبستانی مبتلا به این بیماری می باشند. علاوه بر این، در این کودکان اختلالات دیگر نیز شایع است از جمله: اختلال گفتار و زبان، اختلال نقص توجه، مشکلات رفتاراخلال گر. گاهی اوقات وجود مشکلات دیگر، تشخیص این بیماری ها رامشکل می کند. مثلاً کودکی که علاوه بر ADHD اختلال یادگیری هم دارد، زمانی که بیماری ADHDتشخیص داده شود، ممکن است توجهی به اختلال دیگر نشود و این اختلالات تشخیص داده نشوند. علاوه بر این، مشکلات تحصیلی که به دنبال این اختلال ایجاد می شود و در صورتی که فشار تحصیلی از سوی معلمان و خانواده تحمیل شود، ممکن است مشکلات ارتباطی با والدین یا مدرسه ایجاد کند. علاوه بر این، ممکن است به عزت نفس این کودکان صدمه جدی وارد کند.
نکته مهم این است که علاوه بر تشخیص این بیماری، باید از روش های خاص آموزش برای اصلاح مشکلات آموزشی و یادگیری این کودکان استفاده شود.
